Τα άρθρα που αφορούν τους Πομάκους στην πλειοψηφία τους έχουν ένα θρησκευτικό πλαίσιο ή μια θρησκευτική προσέγγιση και στην ουσία τους έχουν ως πυρήνα την ιδέα της αλλαξοπιστίας, την οποία αναλύσαμε σε ένα προηγούμενο άρθρο ερμηνεύοντάς τη μέσω της θεωρίας των σχέσεων ως λανθασμένο στρατηγικό επιχείρημα. Κατά την άποψή μας, η στάση των Πομάκων σε σχέση με την ελληνική γραμμή και τις συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και της Λωζάνης, είναι από μόνη της επαρκής.

Όταν ο υπόδουλος ελληνισμός οργάνωσε επαναστατικά κινήματα στις αρχές του 1878 σε συντονισμό με τον αναμενόμενο ρωσοτουρκικό πόλεμο, οι Πομάκοι, στην ορεινή περιοχή της Ροδόπης, οργάνωσαν και αυτοί επαναστατικό κίνημα κατά της Τουρκίας ενώ δεν το έκαναν την περίοδο της Βουλγαρικής επανάστασης που καταπνίγηκε λίγα χρόνια νωρίτερα. Και όταν είδαν ότι οι προσπάθειές τους να ενωθούν με την Ελλάδα θα αποτύγχαναν και ότι η περιοχή τους θα περιλαμβανόταν στη Μεγάλη Βουλγαρία της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, ίδρυσαν την Αυτόνομη Πομακική Δημοκρατία. Στη συνέχεια, δήλωσαν ενώ βρίσκονταν σε μια ανεξάρτητη θέση ότι «προτιμώσιν να τεθώσιν υπό το σκήπτρο του Βασιλέως των Ελλήνων και μείνωσιν ευχαρίστως εις τα εστίας των». Όμως, η Πομακική Δημοκρατία έπαψε να υπάρχει το 1885 με την προσάρτηση της Ανατολικής Ρουμελίας στη Βουλγαρία.

Η στάση των Πομάκων είναι και πάλι παραδειγματική στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων του 1923. Εκείνη την περίοδο σε συνεννόηση με τη βουλγαρική κυβέρνηση, ο ταγματάρχης του τουρκικού στρατού οργάνωσε τουρκικοβουλγαρικό θρακικό κομιτάτο με σκοπό ενός αντιπερισπασμού. Η βάση αυτής της επιχείρησης θα ήταν οι συμμορίες που θα σχημάτιζαν οι Πομάκοι. Όμως τα σχέδια του κομιτάτου ματαιώθηκαν διότι οι Πομάκοι αρνήθηκαν να επιτεθούν στην Ελλάδα ενώ είχαν δεχτεί πιέσεις και μάλιστα υπήρξαν και δολοφονίες εναντίον τους.

Η στάση των Πομάκων, η οποία δεν είναι μόνο θεσμική ή εικονική, μα ιστορική και λαϊκή, δεν πρέπει να ξεχαστεί, δεν είναι θέμα διπλωματίας μα θέμα συλλογικής συνείδησης.