Όταν μια ολόκληρη χώρα βυθίζεται στη λήθη, είναι δύσκολο να διατηρήσεις ανθρώπινες σκιές. Πρέπει να πούμε ότι η γενοκτονία για κάποιους δεν είναι παρά ένα πρόβλημα διμερών συμφωνιών ή, ακόμη χειρότερα, απλώς ένα άρθρο μέσα σε ένα πρωτόκολλο στο μέλλον. Διότι γι’ αυτούς, όλα είναι διαπραγματεύσιμα. Είναι καλύτερα να ζούμε και να πάψουμε να αναπολούμε το παρελθόν, λένε. Γι’ αυτά τα άτομα, η μνήμη είναι αναλώσιμη τροφή, μια χαμένη αυταπάτη που δεν έχει νόημα στο εξής. Η ουσία είναι το μέλλον, λένε. Από την άλλη, υπό το πρόσχημα της ύπαρξης ηρώων στο παρελθόν, δεν διστάζουν να γίνουν προδότες για να διατείνονται ότι σώζουν το μέλλον. Και χάρη σ’ αυτούς, το λεξιλόγιο απλοποιείται. Η συνεργασία δεν είναι παρά σύμφωνο, το σύμφωνο, ένας απαραίτητος συμβιβασμός, κι ο συμβιβασμός, μια απλή συνεννόηση. Σ’ αυτόν τον απλοϊκό κόσμο, ο Candide του Voltaire θα ήταν ένας σοφός, όπως ο Σωκράτης θα γινόταν ένας φιλόσοφος του παραλόγου. Παρ’ όλ’ αυτά οι ανθρώπινες σκιές υπάρχουν καθ’ ομοίωσιν των δράκων τού πάλαι ποτέ. Κι ακόμη κι αν ποδοπατούσαμε τη μνήμη τους, δεν θα έπαυαν να μας φέρνουν το φως μέσα από τις πράξεις τους του παρελθόντος. Τα θύματα της γενοκτονίας δεν είναι τα μόνα θύματα. Πράγματι, ξεχνούμε τα παιδιά τους που δεν μπόρεσαν να γεννηθούν, που δεν μπόρεσαν να γίνουν άντρες και γυναίκες ικανά να γίνουν γονείς με τη σειρά τους, για να φυτέψουν τη χώρα με πέτρες και σιδερένια γράμματα. Τούτο, βεβαίως, βολεύει μια συγκεκριμένη διπλωματία που αρκείται να μελετά τα προβλήματα ως εάν αλυσίδα του Markov ή κατανομές χωρίς ουρά. Δεν συνειδητοποιούν ότι ξέρουμε και ότι το θράσος τους δεν εξομοιώνεται παρά μόνο με την άγνοια τους. Το πρόβλημά μας δεν είναι η έδρα τού κράτους, μα το κράτος της έδρας. Όσο για τη διασπορά, δεν είναι ένοχη παρά μόνο για κάτι, καθώς επιχειρεί να αποφύγει τη δολοφονία της μνήμης. Εάν αρκείται ν’ αποδεχθεί μία μη ανεκτή νοητικά κατάσταση, είναι γιατί είναι γεροντική και αδύναμη, καμία άλλη επιλογή δεν είναι επιτρεπτή υπ’ αυτές τις συνθήκες. Το διακύβευμα είναι τεράστιο για ν’ αρκούμαστε να το εξετάζουμε μέσα από κομματικές φιλονικίες της μετριότητας και της μιζερότητας. Οι μικρές χώρες, ακόμη κι αν έχουν μεγάλη ιστορία, δεν μπορούν να τα ενθαρρύνουν αυτά, ειδάλλως παύουν να υπάρχουν, διότι κυριεύονται από τη λήθη των κοινωνιών της αδιαφορίας. Οι ανθρώπινες σκιές είναι παρούσες στο πνεύμα μας, όπως τα γκρίζα κύτταρα στον εγκέφαλό μας. Εκείνες είναι που δίνουν ένα νόημα στις πράξεις μας. Διότι, είτε το αποδεχόμαστε είτε όχι, ο αρμενικός λαός δεν είναι λαός θυμάτων, όπως θα το ήθελε η τουρκική βαρβαρότητα, μα ένας λαός επιζησάντων, που δεν παύει να δείχνει στην ανθρωπότητα ξεκάθαρα πως οι επιζήσαντες έχουν ένα μέλλον κι αυτό το μέλλον προέρχεται από το δώρο της νοημοσύνης. Τούτο εστί το όραμα των ανθρωπίνων σκιών.