Στο Αρτσάχ, μπορούμε να διαπιστώσουμε πόσο πρακτική είναι η ιδέα του άγνωστου στρατιώτη. Αλλού, αυτό φαίνεται γελοίο λες και δεν έχει πια σημασία. Ένα μνημείο εδώ κι εκεί επαρκεί για να γεμίσει το κοινωνικό κενό σε διάφορα μέρη. Έτσι, μερικοί νεκροί επαρκούν για να ικανοποιήσουν την προσποίηση των ζωντανών που καυχώνται ότι δεν ξεχνούν, ακόμα κι αν δεν θυμούνται παρά μόνο αυτή την έκφραση. Πρέπει να πούμε ότι ακόμα και οι κοινωνίες της λήθης δίνουν σημασία στα γνωμικά, αλλά χωρίς αμφιβολία τα παρερμηνεύουν.

Αντιθέτως στο Αρτσάχ, οι άγνωστοι στρατιώτες έχουν πρόσωπο. Είναι οι ήρωες των σχολείων. Στις κιτρινισμένες φωτογραφίες, έχουν βέβαια το λυπημένο ύφος της μετασοβιετικής περιόδου. Όμως δεν είναι πια άτομα πνιγμένα μέσα στη μάζα, αλλά οπωσδήποτε άνθρωποι έστω και αν είναι νεκροί. Οι άγνωστοι στρατιώτες βρίσκονται στα μονοπάτια της ζωής που οδηγούν στο σχολείο. Λες και περίμεναν τα παιδιά μιας άλλης εποχής. Δεν πρόκειται περί φιλοξενίας διότι δεν είναι οι οικοδεσπότες σ’ αυτούς τους χώρους. Βρίσκονται εδώ όπως οι khachkars μέσα στο τοπίο τους. Φαινομενικά άχρηστοι, αλλά ουσιαστικοί. Φαινομενικά μόνοι, αλλά μαζί. Ο άγνωστος στρατιώτης δεν κοιτάζει, κοιτάζεται, και έτσι προβάλλει ένα είδωλο όπως τον καθρέφτη. Οι αγωνιστές του Αρτσάχ ξέρουν και τα νεκροταφεία και τα μνημεία, όμως σε τελική ανάλυση προτιμούν τα σχολεία. Κατ’ ανάγκη ή κατ’ επιλογή, κανείς δεν μπορεί να ξέρει. Όμως όπως και να έχει, αυτή είναι η προτίμησή τους. Πρέπει να λεχθεί ότι η αθωότητά τους, τους κάνει να μοιάζουν με τα παιδιά. Άλλωστε οι ενήλικες συμβιβάζονται με τα πάντα. Συμβιβάζονται με το παρελθόν αρκεί το μέλλον να είναι όπως το παρόν, δηλαδή αδιάφορο.

Ωστόσο, στις προεδρικές εκλογές, όταν βρεθήκαμε στις αίθουσες ψηφοφορίας, ως διεθνής παρατηρητής συνοδευόμενος από τον ακούραστο Υπουργό Εξωτερικών, δεν μπορούσαμε να μη δούμε αυτές τις φωτογραφίες στους τοίχους των σχολικών τάξεων. Αυτοί οι παράξενοι άγνωστοι στρατιώτες συμμετείχαν με το δικό τους τρόπο σε αυτή την απαραίτητη διαδικασία για το σύνταγμα ενός κράτους. Ήταν λοιπόν εδώ, ακόμα και νεκροί: μάρτυρες εκ νέου. Έτσι, οι σχολικές αίθουσες ήταν πιο ανθρώπινες, λες κι ο θάνατος αποκάλυπτε το πραγματικό νόημα της ζωής.

Στο Αρτσάχ, οι άγνωστοι στρατιώτες δεν είναι αγνοούμενοι όπως αλλού. Όμως, σ’ εμάς εναπόκειται να τους κρατάμε ζωντανούς στη μνήμη μας την ώρα των κρίσιμων αποφάσεων γι’ αυτή τη γη που απελευθέρωσαν, γι’ αυτή τη χώρα που ξαναζεί χάρη στη θυσία τους. Δεν μπορούμε να τα χάσουμε όλα από διπλωματική δειλία, διότι οι άγνωστοι στρατιώτες έχουν ακόμα ένα πρόσωπο και αυτή η μαρτυρία του παρελθόντος προσφέρει ένα πλαίσιο ελευθερίας. Μπορούμε να διαπραγματευτούμε αυτό που μας ανήκει, όχι αυτό που οφείλουμε στους άλλους που είναι ακόμα οι δικοί μας εφόσον δεν θα έχουμε εγκαταλείψει τις θέσεις μας, δηλαδή τα βουνά μας και εμάς τους ίδιους.