Πώς να φανταστούμε μια επιζήσασα της γενοκτονίας χωρίς να πεθαίνουμε από πόνο; Αρκεί να τη δούμε όταν αποφασίζει τελικά να μιλήσει κατά τη διάρκεια μιας επιμνημόσυνης τελετής. Είχαμε αυτή την ευκαιρία τον περασμένο μήνα στην Ουκρανία. Διότι ανακαλύπτοντας μία επιζήσασα μιας άλλης γενοκτονίας, αντιλαμβανόμαστε πώς μας βλέπουν οι άγνωστοι. Ήμασταν στη μεγάλη αίθουσα της Εθνικής Όπερας όπου παρευρισκόταν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Ουκρανίας. Αφού την ανήγγειλαν, μια ηλικιωμένη κυρία σηκώθηκε και με τη βοήθεια της κόρης της προχώρησε προς το βήμα. Πριν φθάσει στη σκηνή, έπρεπε να διασχίσει μια εξέδρα. Εδώ, έχασε την ισορροπία της και η κόρη της δεν μπόρεσε να τη συγκρατήσει. Έτσι όλη η αίθουσα της Όπερας είδε την επιζήσασα του Holodomor να πέφτει. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή συνειδητοποιήσαμε τι σημαίνει η απώλεια μιας επιζήσασας. Ξαφνικά, αυτή η ιδέα δεν είχε πια τίποτα το αφαιρετικό. Η επιζήσασα αφού στάθηκε εκφώνησε ένα λόγο που είχε το στίγμα της ανθρωπιάς. Όταν επέστρεφε για να καθίσει, ο ίδιος ο Πρόεδρος τη συνόδευσε για να την προστατεύσει από τον κίνδυνο να πέσει. Αυτή η κίνηση εκ μέρους του Προέδρου ήταν εντελώς συμβολική. Διότι βέβαια η επιζήσασα είναι η αιχμή του δόρατος για την αναγνώριση της γενοκτονίας. Και είναι αυτή η συνειδητοποίηση που τον ώθησε να τη βοηθήσει. Γνωρίζει την αξία αυτής της ύπαρξης όσον αφορά στο ζήτημα της αναγνώρισης. Αυτή η επιζήσασα μάς δείχνει, χάρη στη ζωή της, που δεν ήταν παρά επιβίωση, το μεγαλείο του ανθρώπινου πνεύματος. Αυτή η επιζήσασα μάς αποδεικνύει την αντίσταση της ανθρωπιάς ενάντια στη βαρβαρότητα. Ενάντια σε κάθε απολυταρχικό σύστημα αποτελεί με την αντίστασή της ένα σύμβολο για όλους τους αγωνιστές της αναγνώρισης, για όλους τους μαχητές της ειρήνης. Δεν πρόκειται απλώς για μια ηλικιωμένη γυναίκα όπως το σκέφτονται εκείνοι που ξεχνούν και εκείνοι που παραμένουν αδιάφοροι. Ούτε πρόκειται για ένα φαινόμενο μόδας όπως διατείνονται οι κυνικοί όσο και οι φανατικοί. Αυτή η επιζήσασα αποτελεί παράδειγμα ανθρωπιάς που είναι είδος υπό εξαφάνιση. Είναι απαραίτητο να έχουμε στο νου το γνωστό γνωμικό του Κικέρωνα για τους νεκρούς, για να αντιληφθούμε την κατάσταση του πνεύματος που πρέπει να μας διακατέχει: η ζωή των νεκρών έγκειται στο να ζουν μέσα στη μνήμη των ζωντανών. Αυτή η επιζήσασα μάς δείχνει ότι όλοι είμαστε υπεύθυνοι για να κρατηθεί ζωντανή μέσα στη συλλογική μας μνήμη. Αυτό το φαινόμενο είναι γενικό και δεν θα έπρεπε να περιοριστεί σε μια γενοκτονία. Κάθε επιζήσασα, κάθε επιζήσας μιας γενοκτονίας μάς θυμίζει πως τίποτα δεν δικαιολογεί μια γενοκτονία. Καμιά βαρβαρότητα δεν πρέπει να επιτρέπεται. Αυτό λέει στην κοινωνία κάθε επιζήσας, κάθε επιζήσασα. Και σε μας εναπόκειται ν’ ακούσουμε αυτό το μοναδικό μήνυμα, κατανοώντας ότι το να την ξεχάσουμε ισοδυναμεί με πρόωρο θάνατο. Αυτή η επιζήσασα μάς θυμίζει ότι έστω και αν δεν ήμασταν παρόντες την ώρα της γενοκτονίας, είμαστε όλοι υπεύθυνοι για τη γενοκτονία της μνήμης. Το να αφήσουμε μια επιζήσασα να χαθεί μέσα στη λήθη, μας καθιστά συνένοχους. Ενώ η μνήμη της αποτελεί μια πραγματική πράξη αντίστασης. Και αυτή την πράξη, είμαστε όλοι ικανοί να την μιμηθούμε. Η επίγνωση ότι αυτή η πράξη είναι εντός των δυνατοτήτων μας προέρχεται από την ύπαρξη των επιζώντων κάθε γενοκτονίας. Γι’ αυτόν το λόγο, κάθε έγκλημα κατά της ανθρωπότητας δεν έχει μόνο τα θύματά του, αλλά επίσης τις αποδείξεις του. Και είναι χάρις σ’ αυτά τα αποδεικτικά στοιχεία που μπορούμε να καταδικάσουμε τους δήμιους της ιστορίας. Αυτή είναι η συμβολή των επιζώντων. Η επιβίωσή τους είναι μία θυσία, η ζωή τους ένα δώρο και ο θάνατός τους, η μνήμη μας. Σε μας εναπόκειται, λοιπόν, να κατανοήσουμε αυτή τη θυσία, να δεχτούμε αυτό το δώρο και να διαφυλάξουμε τη μνήμη τους.