Ακόμα κι αν όλοι μας ξέρουμε ότι η Αρμενία είναι η γη της πέτρας, σπάνια ακούμε τα τείχη της. Κι όμως χωρίς αυτά, οι εκκλησίες δεν θα υπήρχαν. Ακόμα κι αν η πέτρα είναι κυρίαρχη, η εκκλησία είναι ανθρώπινη. Κι είναι ακριβώς αυτή την ανθρωπιά που η γενοκτονία προσπάθησε να εξαλείψει, αλλά μάταια.

Έτσι, κοιτάζοντας τα τείχη της Αρμενίας, αναλογιζόμαστε το παρελθόν μας. Διότι αυτά τα τείχη μέσα στο χώρο, αποτελούν επίσης γέφυρες μέσα στο χρόνο. Είναι γεγονός ότι το νερό είναι σπάνιο σε τούτη τη γη που γνώρισε τον κατακλυσμό. Λες κι ο Θεός θέλησε να τη γλυτώσει από μια καινούργια πλημμύρα. Χρειάστηκε, λοιπόν, αίμα για να αναπληρωθεί το πολύτιμο νερό. Μα πώς να το δούμε τώρα, αν όχι θαυμάζοντας το αίμα που κύλησε στις φλέβες των επιζώντων! Μόνο που αυτοί οι επιζώντες ως διασωθέντες και απόγονοι των αθώων, χρειάζονται και οι ίδιοι μια πηγή, μια πηγή αρμενοσύνης.

Αυτή την αρμενοσύνη μπορούμε να τη μελετήσουμε μέσα από τα τείχη της Αρμενίας. Αυτά τα τείχη κατασκευάστηκαν για να κρατούν τη σκεπή του κόσμου. Δεν είναι κλειστά, μα ζωγραφισμένα. Είναι ανοιχτά στον κόσμο, όχι για να φωτίζουν τη μιζέρια, μα για να ακτινοβολεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Πόσο χρόνο στεκόμαστε μπροστά σε ένα τείχος; Χωρίς αυτό το φαινομενικό χάσιμο χρόνου, δεν μπορούμε να διεισδύσουμε σ’ αυτόν τον ανθρώπινο θησαυρό. Πρέπει να ακολουθήσουμε τα παλιά χρώματα για να καταλάβουμε το χρώμα του χρόνου. Πρέπει να αγγίξουμε την πέτρα για να αφουγκραστούμε το άγαλμα. Χωρίς τα τείχη της Αρμενίας, είναι δύσκολο να βρούμε το κλειδί της αντίστασης, το μόνο που στάθηκε ικανό να νικήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Επειδή η αρμενοσύνη είναι πάνω απ’ όλα ένας κώδικας. Είναι γραμμένη με σιδερένια γράμματα για να μην ξεχάσει την ανάμνηση του δράκου. Γι’ αυτόν το λόγο, είναι συνετό να βλέπουμε μέσα στα τείχη της Αρμενίας, όρθια βιβλία. Γιατί, πώς να είσαι ελεύθερος χωρίς να είσαι όρθιος; Δεν γονάτισαν μπροστά στον Τούρκο εισβολέα. Ήξεραν πως για να σε γονατίσουν, πρέπει να γονατίσεις, γιατί τα δέντρα πεθαίνουν όρθια. Έτσι, τα τείχη της Αρμενίας δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς κι αυτή είναι η αιτία των πληγών τους.

Όμως δεν πρέπει να δειλιάζουμε, γιατί ακόμα κι οι μαύρες σελίδες της ιστορίας είναι σελίδες της ιστορίας. Ενώ η λήθη και η αδιαφορία, επιδιώκοντας τη γενοκτονία της μνήμης, αρνούνται την ιστορία. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή χάνεται. Τα τείχη της Αρμενίας είναι πραγματικοί σελιδοδείκτες της ιστορίας. Κι αυτοί οι σελιδοδείκτες δεν ξεχνούν τίποτα: ούτε τη γενοκτονία των Αρμενίων, ούτε τον πόλεμο στο Αρτσάχ.

Να γιατί οι Οθωμανοί, οι Νεότουρκοι, οι Κεμαλιστές και οι Αζέροι πληγώνουν τα τείχη της Αρμενίας. Δεν βλέπουν σ’ αυτά παρά ένα εμπόδιο. Αυτά τα ανορθωμένα τείχη τούς ενοχλούν επειδή δείχνουν τον ανθρωπισμό της αρμενοσύνης. Διαπράττοντας τη γενοκτονία των Αρμενίων, διέπραξαν ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό ακριβώς είναι ένοχοι. Μόνο που ξεφεύγουν από την αρχή ότι ένα έγκλημα δίχως τιμωρία, δεν υπάρχει.

Ενώ τα τείχη της Αρμενίας είναι οι αποδείξεις αυτού του εγκλήματος κι αυτές οι αποδείξεις μπορούν να γράψουν την ιστορία έστω και αν αυτή έχει σκόπιμα διαγραφεί από τους δήμιους της ανθρωπότητας. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να βλέπουμε μέσα στα τείχη της Αρμενίας, όχι ένα απελπισμένο μοιρολόι, αλλά μία μνημοσύνη χωρίς ελπίδα, έχοντας επίγνωση της ανάγκης να μη λησμονήσει το μέλλον, γιατί αυτός είναι ο στόχος των εγκληματιών: το μέλλον της ανθρωπότητας.