Ορισμένες ιδέες φαίνονται αφηρημένες εκ πρώτης όψεως και ορισμένα νοητικά σχήματα πολύπλοκα. Όμως υπάρχουν οντότητες που υλοποιούν αυτές τις έννοιες. Σε μας εναπόκειται να τις επανεξετάσουμε και να τις κατανοήσουμε χωρίς να αναμένουμε συμπληρωματικές επεξηγήσεις. Αν κάποιος θέλει να ζει, πρέπει πρώτα να επιβιώσει, όμως αυτό δεν επαρκεί, κυρίως στο γεωστρατηγικό πλαίσιο. Γι’ αυτόν το λόγο, η πραγματικότητα φαίνεται αρκετά συχνά ως ουτοπία κι έτσι δεν μας εκπλήττει το γεγονός ότι η αναγνώριση έρχεται πάντα μετά την πραγματικότητα. Όταν μελετούμε τις επίσημες αντιθέσεις όσον αφορά στην αυτοδιάθεση των λαών και την εδαφική ακεραιότητα, δεν λαμβάνουμε υπόψη ότι ένας λαός, όπως ο λαός του Αρτσάχ έχει ήδη επιλύσει αυτό το πρόβλημα και ότι το πραγματικό του πρόβλημα δεν είναι πλέον να επιβιώσει, όπως πιστεύουν μερικοί ειδικοί, αλλά να ζήσει και να δημιουργήσει μέσα στο γεωπολιτικό πλαίσιο. Μερικοί διπλωμάτες αρκούνται στο να διαβεβαιώνουν ότι η ιδέα του ατερμάτιστου πολέμου είναι μία λανθασμένη άποψη, επιδιώκοντας να μας πείσουν, αλλά δεν πείθουν παρά μόνο τους εαυτούς τους. Άλλοι διαπιστώνουν με τη σειρά τους ότι ένας πόλεμος τύπου Blitzkrieg είναι στην πραγματικότητα αδύνατος. Όμως δεν υπολογίζουν ότι ο αδύνατος κρίκος αυτής της διαπίστωσης δεν είναι η λέξη αδύνατος αλλά η λέξη πραγματικότητα . Σ’ αυτούς τους γεωπολιτικούς αναλυτές, οι οποίοι δεν κατανοούν καθόλου τα νοητικά σχήματα της γεωστρατηγικής, αρκεί να θέσουμε την εξής ερώτηση για να πάρουμε ως απάντηση απόλυτη σιγή. Η κατάληψη του Στεπανακέρτ, και μόνο του Στεπανακέρτ μπορεί να οδηγήσει στην παράλυση ολόκληρου του Αρτσάχ; Αν δεν αντιληφθούμε ότι το Στεπανακέρτ αποτελεί ένα σημείο όχι μόνο βασικό, μα πάνω απ’ όλα κρίσιμο για τη δομή του Αρτσάχ, όλες αυτές οι γεωπολιτικές θεωρήσεις δεν είναι παρά μόνο ανοησίες των διπλωματών. Άρα, η άμυνα του Στεπανακέρτ βασίζεται ουσιαστικά στον αποτελεσματικό και κυρίως ανθεκτικό έλεγχο της περιοχής Αγντάμ. Επιπλέον, πρέπει να είμαστε πολύ προσεχτικοί όσον αφορά στις προτάσεις της ομάδας Minsk επί του θέματος. Στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου περί των προοπτικών του Αρτσάχ, ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Αρμενίας παρουσίασε τέσσερις παράγοντες: τη διεθνή στάση, το ενδιαφέρον των χωρών, την εσωτερική πολιτική κατάσταση και τη διορατικότητα των διπλωματών. Αυτή η αντίληψη των πραγμάτων έχει την τάση να προωθεί τους εξωγενείς παράγοντες σε σχέση με τους ενδογενείς λόγους της ύπαρξης του Αρτσάχ. Επιπλέον, υπονοεί ότι το Αρτσάχ δεν είναι παρά ένα υπο-προϊόν της ποικιλομορφίας του αρμενισμού χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο ιδιόμορφος του χαρακτήρας. Όμως η ιστορία του Αρτσάχ αποδεικνύει το αντίθετο. Η αντίσταση του Αρτσάχ προέρχεται κυρίως από το εσωτερικό. Βέβαια, σ’ ένα δυναμικό σύστημα και σε γεωγραφικό επίπεδο, έχουμε τρεις ελκυστές, δηλαδή τη Ρωσία, την Τουρκία και το Ιράν και αυτό προκαλεί μία τοπική αστάθεια. Όμως αυτή η αστάθεια δεν είναι γενική. Στην ουσία, μπορούμε να εφαρμόσουμε το θεώρημα του Ramsey για να δείξουμε την ύπαρξη μίας σταθερής υποδομής, αλλά σε αυτό το νέο πλαίσιο, η ιδιομορφία ελέγχει τους γείτονες της και μετατρέπεται σε χαρακτηριστικό στοιχείο στο σύνολο της ποικιλομορφίας. Οφείλουμε, λοιπόν, να εμβαθύνουμε περισσότερο στα εσωτερικά χαρακτηριστικά του Αρτσάχ σε γεωστρατηγικό πλαίσιο, αν θέλουμε πραγματικά να βοηθήσουμε το λαό του, και να μην περιοριζόμαστε σε θεωρήσεις τόσο γενικές οι οποίες δεν έχουν κανένα νόημα σ’ έναν τέτοιο ειδικό σχηματισμό. Το Αρτσάχ αποτελεί ένα παράδειγμα και όχι ένα υπόδειγμα.