Ο όρος Γολοντομόρ δεν είναι μια αφαίρεση, ούτε καν μια απαγωγή. Είναι μια πραγματικότητα που για καιρό είχε ξεχαστεί και η οποία αποκτά νόημα πολύ πρόσφατα. Από αυτό φαίνεται η εμβέλεια της λήθης. Υπό αυτήν την έννοια επίσης η γενοκτονία των Ουκρανών συμβάλλει στη συνειδητοποίηση της μνήμης. Γιατί σε αυτήν την περίπτωση, η τελευταία δεν αποτελεί ιεροποίηση όπως ισχυρίζονται ορισμένοι. Η μνήμη είναι μια επιβίωση στον κόσμο του κενού και της λήθης. Δεν πρόκειται για τον εορτασμό ενός ένδοξου γεγονότος παρόλο που θα μπορούσε να είναι μια ήττα. Πρόκειται για την αντίσταση στη βαρβαρότητα και για τη δύναμη της λήθης. Ενώ η γενοκτονία συνέβη το 1933, μόλις το 1991 επανέρχεται στην παγκόσμια ιστορία και επίσης με τόσο δειλό τρόπο, που χρειάστηκε χρόνος για να ενοχλήσει την κοινωνία της αδιαφορίας. Το Γολοντομόρ καταδεικνύει τη δύναμη της λήθης. Κατά τη διάρκεια δεκαετιών, κατάφερε να συνθλίψει τη μνήμη με τη σιωπή του. Δεν επρόκειτο για μια μη αναγνώριση όπως στην περίπτωση της γενοκτονίας των Εβραίων και της γενοκτονίας των Αρμενίων. Επρόκειτο για μια ανυπαρξία. Πριν καν αναγνωριστεί, έπρεπε να υπάρξει. Εντούτοις, η σταλινική πολιτική κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να αποδείξει την ανυπαρξία της εκ των προτέρων και όχι εκ των υστέρων. Επίσης, ο ουκρανικός αγώνας άργησε πολύ καθώς δεν μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να ξεκινήσει. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι απολύτως θεμελιώδες γιατί αποδεικνύει ότι οι οκτώ φάσεις της γενοκτονίας δεν αποτελούν ένα διαμερισμό. Υπάρχουν αλληλοεπικαλύψεις. Συγκεκριμένα, η διαδικασία της άρνησης μπορεί να ξεκινήσει ήδη από τη φάση της εξολόθρευσης. Με αυτόν τον τρόπο, τα θύματα δεν υπάρχουν. Πρόκειται για την ακόμη πιο αόριστη εφαρμογή της αρχής της απανθρωποποίησης. Αυτή δηλώνει ότι τα θύματα δεν είναι άνθρωποι για να επιτρέψει στους δήμιους να τους εξολοθρεύσουν ευκολότερα. Η έναρξη της διαδικασίας άρνησης κατά τη διάρκεια της εξολόθρευσης δεν προσφέρει στα θύματα το δικαίωμα ύπαρξης. Η σταλινική πολιτική προχώρησε σε μια ερμητική γενοκτονία, σε κλειστό χώρο. Μόνο που οι ελεύθεροι άνθρωποι υπάρχουν και παρά τον καιρό της λήθης και την εμβέλειά της, η μεγαλοσύνη της μνήμης παραμένει. Η γενοκτονία των Ουκρανών, στη γραμμή της γενοκτονίας των Αρμενίων, πρέπει να ακολουθήσει την πορεία που χάραξε η διαδικασία διόρθωσης. Αν μη τι άλλο, το γεγονός του να μιλήσουμε για τη γενοκτονία των Ουκρανών χωρίς να χρησιμοποιήσουμε καν τον όρο «αναγνώριση» επιτρέπει το σκίσιμο του πέπλου της λήθης και τη συνειδητοποίηση του υπερβατικού ρόλου της μνήμης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αξία της γενοκτονίας των Ουκρανών προκύπτει από την αντίσταση του λαού να υπάρξει παρά την απαγόρευση. Οι στρογγυλές κοιλιές δεν πρέπει να πεθάνουν για το τίποτα. Δεν πρόκειται για την επανάληψη ενός συνθήματος που στερείται σημασίας, δηλαδή «ποτέ ξανά αυτό». Γιατί αυτό επανέρχεται πάντα και παρ’ όλα αυτά. Όμως είναι καλύτερο να προετοιμάζουμε τους λαούς να πολεμήσουν ήδη από τις πρώτες φάσεις της διαδικασίας της γενοκτονίας προκειμένου να αποφύγουν τη φάση της εξολόθρευσης. Οι Ουκρανοί υπάρχουν παρ’ όλα αυτά. Ο σταλινικός μηχανισμός δεν μπορεί πια να γράψει το βιβλίο του γέλιου και της λήθης. Ο σελιδοδείκτης δεν εξαφανίστηκε. Πρέπει, λοιπόν, να γράφουμε για να υπάρχουμε και να υπάρχουμε για να γράφουμε.